غلامرضا مهرآموز

تاریخ انتشار اسفند ۱۳۹۲(در مطبوعات و چند سایت )

تلاش برای نگارش گفتار یکی از پردامنه ترین و پربرکت ترین تلاشهای بشری بوده است. بشر همواره در حال آزمایش و خطا برای رسیدن به نظام مطلوبی بوده است که بتواند گفتار خود را ثبت کند تا از این طریق بتواند با غایبین و آیندگان دور و نزدیک ارتباط برقرار کرده و افکار ، مفاهیم و احساسات خود را به آنها منتقل کند .

انسان موجودی اجتماعی است و احساس نیاز به ارتباط با دیگران تنها شامل حاضرین در محل نبوده است بلکه او می خواسته است ارتباط او مرزهای زمان و مکان را درنوردد و این آرزو که در ابتدا همچون پرواز آرزویی دوردست یا دست نیافتنی می نموده است با اختراع خط و نظام های نوشتارهای جامه عمل به خود پوشانده است. مصریان، چینیان و فینیقیان پیشتازان تحقق این آرزوی بزرگ و تمدن ساز بوده اند. پس از آن هر جامعه زبانی به فراخور زمان یک نظام نوشتاری را اقتباس نموده و تغییراتی در آن انجام داده است تا نیازهایی را برآورده کند که خط اقتباسی نمی توانسته است به شکل دست کاری نشده انجام دهد یکی از نمونه های موفق چنین اقتباسی ، خط فارسی مبتنی بر الفبای عربی است که با ابداعات و تغییرات مفیدی توانسته است در خدمت نگارش زبان فارسی واقع شود.

گفتار لری – چه آن را زبان بنامیم یا گویش- دارای مشخصه های فراوانی است که خط فارسی نمی تواند آن را به درستی به نگارش در آورد. مثلا چگونه می توان با رسم الخط فارسی واژه « شیر»/ šir/ ( نوعی حیوان) را از « شیر» /ši:r/ ( محصول لبنی) تشخیص داد. در فارسی معاصر تفاوتی بین تلفظ این دو کلمه وجود ندارد ولی در زبانهای حوزه زاگرس وجود دو نوع صدای «ای» که موجب تغییر فاحش معنا می شود اثبات شده است. در لری مینجایی (لرستانی) و لکی نوعی صدای «ل» وجود دارد که با «ل» متداولی که در فارسی می شنویم و در لری مینجایی و لکی نیز وجود دارد متفاوت است. این صدا که گویی ترکیبی از همخوان های « ل» و «ی» است در فارسی نمادی ندارد و تلفظ آن برای فارس زبانان بسیار دشوار است ولی نکته اصلی آن است که معنی را عوض می کند «تَل »/tal/ با صدای ل متداول در فارسی یعنی تلخ ولی با «ل» دیگر که اشاره کردیم /taL/ یعنی «نهال». صدها مثال می توان در این خصوص آورد که این همخوان «ل» ناشناخته در فارسی موجب تمایز معنا در لری مینجایی و لکی می شود. به عیارت دیگر در اصطلاح زبانشناسی « جفت کمینه» (minimal pair) دارد و خود یک تکواج(phoneme) مستقل است که نمود آن باید با ابداع کاراکتری در خط حاصل شود. همچنین تکواج های دیگری در زبانها یا گویش های حوزه زاگرس وجود دارد که در فارسی نظیری ندارند که در اینجا جهت اختصار به آنها اشاره نمی کنیم.

علاوه بر این،تلفظ خاص بسیاری از کلمات که واجهای آنها در فارسی معادلی دارد باعث شده است نتوان آنها را به راحتی با خط فارسی نوشت. مثلا محقق در بررسی خود بر روی نمونه های مختلفی که تلاش کرده بودند واژۀ معادل پدر را بنویسند با انبوهی از ثبت های مختلف مواجه شد: « بوئه، بووئه، باوئه، بووا،باوه، بوعه، باوء و …» حتی در مورد این یک کلمه اگر مثلا ضمیری مانند «م» به آن وصل شود ناهماهنگی ها در ثبت بسیار بیشتر می شود :« بوئه م، بوام، بوئم، بووام، بوعه م، بوعم، باوه م، باوم، بووم، بوء م، بووئه م، بوئه ام و …».
نکته جالب آن است که تمامی این ابداعات تلاشی برای حل مشکلی است که خط فارسی نمی تواند راه حل مشخصی برای آن ارائه دهد. حال ممکن است که این سؤال پیش آید در حالی که صداهای /au/ و فتحه /a/ در فارسی وجود دارند چرا خط فارسی نمی تواند شیوه نگارشی برای ثبت معیار این کلامات ارائه دهد. پاسخ به این پرسش را باید در چیزی یافت که زبانشناسی به آن «phonontactics» می گوید یعنی ترتیب چینش واج ها و آواها کنار هم. درست است در فارسی هم صدای /au/ وجود دارد و هم /a/ (فتحه) ولی نمی توان کلماتی پیدا کرد که در آن این دو صدا در کنار هم آمده باشد.پس بطور منطقی نتیجه می گیریم چون چنین مشکلی برای نگارش و ثبت زبان فارسی وجود نداشته است راه حلی برای ثبت ان نیز ارائه نشده است ولی هنگامی بخواهیم زبان ها یا گویش هایی را ثبت کنیم که phonotactics متفاوتی دارند این مشکل نمود پیدا می کند .

مسأله دیگر که خوانش لری با خط فارسی را بسیار دشوار می سازد این است که نگارش بسیاری از واژگان لری بر مبنای خط فارسی منجر به تولید کلماتی می شود که شکل نوشتاری یکسان ولی تلفظ ها و معانی متفاوتی دارند به اصطلاح زبانشناسی واژه های « هم نویسه » (homographs) بسیاری را تولید می کند. واژگان هم نویسه در همه زبانها وجود دارند ولی در بسیاری از زبانها مانند فارسی از آنجا که سابقه نوشتاری و آموزش چندین قرنی و حتی هزاره ای دارند این مشکل به راحتی و. با اندک زحمتی برای خواننده حل می شود.

واژگانی مانند درد ( با تلفظ های dard و dord) یا سم ( با تلفظ های sam و som) نمونه هایی از واژگان هم نویسه در فارسی هستند که خوانندگان با توجه به تجربه طولانی با کتابت فارسی و بافت جمله (context) به راحتی تلفظ و معنای صحیح آن را در می یابند. اما در زبانی مانند لری که خوانندگان سابقه خوانش و نگارش آن را ندارند و گاه خواندن چند سطر لری نویس مخصوصا اگر به لری اصیل باشد برایشان از هر کار دیگری سخت تر است نمی توانند از این مزیت خط فارسی برای خوانش زبان فارسی درمورد لری هم استفاده کنند.

وانگهی در بررسی ها معلوم شده است که مثلا تغییرات فتحه، کسره و ضمه در لری بیشتر از فارسی موجب تغییر معنا می شود. کلمه ساده و دو حرفی « کر» را در نظر بگیرید اگر روی ک فتحه بیاید یعنی ناشنوا، اگر ضمه بیاید یعنی «پسر» و اگر کسره بیاید یعنی « جمع شده از شدت درد». وانگهی در لری دو نوع ضمه و کسره وجود دارد که گاه معنی را عوض می کنند.مثلا در لری مینجایی و لکی « مل» ( با همان ل که در فارسی متداول نیست) با فتحه روی م یعنی پرنده، با کسره فارسی واقع بر م یعنی « میل، خواهش» و با یک نوع کسره خفیف که در زبانشناسی به آن schwa (شوآ) می گویند یعنی «گردن».

ممکن است برخی استدلال کنند که چرا از «الفبای بین المللی آوانگاری» (IPA) استفاده نشود. به طور خلاصه در جواب می گوییم اولا برای آموزش الفبای بین المللی آوانگاری به عموم مردم همان زحمتی را باید کشید که در معرفی یک رسم الخط جدید باید بر عهده گرفت. ثانیا IPA هیچگاه به عنوان نظامی نوشتاری دارای هویت یک خط معرفی نشده است بلکه در بررسی های علمی آواشناختی و واجشناختی و همچنین در فرهنگ نگاری استفاده می شود. اضافه بر آن با هویت فرهنگی ما منافات دارد زیرا موجب گسست از الفبای فارسی و عربی و به تبع آن گسست فرهنگی می شود. تا کنون در هیچ جای دنیا نیز از IPA در حکم خط یک جامعه زبانی (Linguistic Community) استفاده نشده است.

هرچند تلاش برلی تدوین رسم الخط لری در مقایسه با دیگر زبانها سابقه ای طولانی ندارد و به دهه های اخیر بر می گردد ( مثلا تلاشها در زبان کردی تقریبا ۱۸۶۰ شروع شده است) در زمینه ابداع خط برای نگارش لری تا کنون چندین تلاش مدون صورت گرفته است، از جمله:

۱- خط لری آساره ( ۱۳۶۹ شمسی)

۲- خط لری پاپریک ( ۱۳۷۴ شمسی)

۳- خط لور ( ۱۳۸۵ شمسی) مورد حمایت نشریه فرهنگی و اجتماعی لور

۴- خط زاگرس ( شروع ۱۳۹۱ شمسی) مورد حمایت جهاد دانشگاه لرستان

معرفی این خطوط و نقاط قوت و ضعف آنها مجال دیگری می طلبد. در این مقاله سعی شده است که با زبان علمی ولی در حد مقدورات مخاطب عام، نشان داده شود تلاش برای تدوین خط لری نیازی است برگرفته از ملاحظات علمی و پژوهشی و نه یک تمایل قومیتی گرایانه کمااینکه جهاد دانشگاه لرستان با همکاری اداره ارشاد و فرهنگ و بنابر نقل خودشان با حمایت فرهنگستان زبان و ادب فارسی که همگی نهادهای رسمی و قانونی کشور عزیز ما ایران هستند نیز این ضرورت را درک کرده اند و به تدوین خطی برای نگارش لری همت گماشته اند.

منابع:

Yule, G. (۲۰۰۶) A Study of Language. Third Edition, Cambridge University Press: Cambridge.

Hyes W, Ornstein J., and Gage W. (۱۹۷۲) the ABCs of languages and Linguistics.

Roach , P. (۲۰۰۰) English Phonetics and Phonology. Cambridge University Press: Cambridge

www.lorshenasi.com