زبان های ایرانی هیچکدام ارگاتیو نیستند!

نگارنده:غلامرضامهرآموز

واژه ارگاتیو نیز از واژگانی است که شوربختانه بسیاری از زبان پژوهان ایرانی معنای آن را اشتباه گرفته اند و بر اساس این درک اشتباه مقالات فراوانی در فضای مجازی و حتی متاسفانه در برخی مجلات و نشریات چاپی منتشر کرده اند و می کنند . مثلا می گویند کردی و لکی ( یا بهبهانی و منوجانی…) ارگاتیو هستند ولی لری و فارسی ارگاتیو نیستند در حالی که هیچ زبان یا گویش ارگاتیوی در ایران کشف نشده است.

اما نخست تا حد امکان به زبان ساده و با مثال شرح می دهیم که زبان ارگاتیو چگونه زبانی است و چرا زبان های ایرانی ارگاتیو نیستند و چرا بر سر زبان ها افتاده است که مثلا لکی و کردی ارگاتیو هستند( در حالی که نیستند).

طبق تعاریف همه منابع معتبر علمی( مثلا دیکسون ۱۹۷۹، کاتامبا ۱۹۹۳) زبان ارگاتیو زبانی است که در آن مفعول و فاعل فعل لازم رفتار صرفی یکسانی داشته باشند ولی فاعل فعل متعدی رفتار ( شکل صرفی) متفاوتی با این دو داشته باشد.

دیکسون فرمولی کاربردی را برای برای تشخیص زبان ارگاتیو پیشنهاد کرده است:

اگر فاعل یک فعل متعدی ( فعلی که به مفعول نیاز دارد مانند دیدن، زدن، کشتن، خوردن…) را با علامت A نشان دهیم و مفعول آن را با O و فاعل فعل لازم یا ناگذرا( فعلی که به مفعول نیاز ندارد ) را با S نشان دهیم، در زبان های ارگاتیو ، S و O شکل صرفی یکسانی دارند ولی A( فاعل فعل متعدی ) شکل صرفی متفاوتی با این دو دارد

حال نخست بررسی می کنیم که ببینیم آیا فارسی با این تعریف و فرمول زبانی ارگاتیو است یا خیر:

اتوبوس دیوار را خراب کرد.
اتوبوس= A( فاعل فعل متعدی )

رضا اتوبوس را تعمیر کرد
اتوبوس= O( مفعول)

اتوبوس آمد
اتوبوس= S( فاعل فعل لازم)

در اینجا می بینیم که A، O و S هر سه مثل هم صرف شده اند( اتوبوس) پس فارسی زبانی ارگاتیو نیست زیرا در یک زبان ارگاتیو O و S مثل هم صرف می شوند ولی A طور دیگری صرف می شود.

حال فرض کنید اگر در فارسی چنین می گفتیم:

اتوبوسیک دیوار را خراب کرد( اتوبوسیک=A)

رضا اتوبوساک را تعمیر کرد( اتوباساک= O)

اتوبوساک آمد( اتوبوساک=S)

آنگاه زبان فارسی بدون شک زبانی ارگاتیو بود زیرا O و S مثل هم صرف شده اند ( اتوبوساک) ولی A صرف متفاوتی دارد( اتوبوسیک).

حال در کردی سورانی( با خط فارسی)

پیاکه آو خوه رد: آن مرد آب خورد
( پیاکه: A)

پیاکه م دی: آن مرد را دیدم
( پیاکه: O)

پیاکه هات: آن مرد آمد
(پیاکه: S)

همانگونه که می بینید که در کردی نیز همانند فارسی A, O و S هرسه مثل هم هستند در حالی که شرط ارگاتیو بودن یکسان بودن O و S و متفاوت بودن A است.

حال در لکی:

پیاهَه کِلشیرئ گرت: آن مرد خروسی گرفت
(پیاهه= A)

پیاهه م دیا: آن مرد را دیدم
(پیاهه=O)

پیاهه هَت: آن مرد آمد
(پیاهه=S)

باز در لکی A و O و S هر سه مثل هم صرف شده اند پس لکی هم زبان ارگاتیوی نیست

در مینجایی:

پیاکه کله شیرئ گرت: آن مرد خروسی گرفت
(پیاکه= A)
پیاکَه ن دیم: آن مرد را دیدم
(پیاکه: O)

پیاکه اوما: آن مرد آمد
(پیاکه: S)

باز در مینجایی همانند لکی، فارسی و سورانی O, S و A یکسان صرف شده اند پس مینجایی هم ارگاتیو نیست

زبان ارگاتیو( ergetive) مخفف زبان ارگاتیو_ابسلوتیو است
Ergative_absolutive language

در این زبان ها به مفعول(O) و فاعل فعل لازم(S) که رفتار و شکل صرفی یکسانی دارند ابسلوتیو(absolutive) می گویند و شکل فاعل فعل متعدی (A) که رفتار و صرف متفاوتی با این دو دارد را ارگاتیو(ergetive) می نامند. اما علت اینکه متاسفانه در مقالات فضای مجازی و حتی بعضا نشریه ها لکی، کردی و امثال آن را به اشتباه ارگاتیو می خوانند این است که در لکی، کردی سورانی، منوجانی، لری دشتی و…. در شکل ماضی افعال مرکب و متعدی شناسه فعل، مفعول را نشان می دهد ( بر عکس فارسی که شناسه فعل فاعل را نشان می دهد) و شناسه ای که روی مفعول یا جزء قاموسی فعل مرکب می آید فاعل را نشان می دهد.

مثلا:

شرمنده ت کردم یعنی= شرمنده ام کردی

کتاوم دی: کتاب را دیدم

که بر عکس فارسی است ( شناسه م در کَردم مفعول را نشان می دهد که من است و ت در شرمنده ت فاعل را نشان می دهد که تو است؛ درست بر عکس فارسی)

متاسفانه خیلی ها در کشور ما، این جابجایی شناسه های فاعلی و مفعولی را با ارگاتیو بودن زبان اشتباه گرفته اند

البته در سورانی و لکی … نیز در افعال مرکب ماضی و متعدی با ذکر مفعول چنین است در بقیه موارد شناسه مثل فارسی، فاعل را نشان می دهد