غلامرضا مهرآموز

تاریخچه و مقدمه  ای علمی بر بحث شوا

شوا که شاید به زبان ساده بتوان آن را نوعی کسره خفیف خواند یک واکه( حرف صدادار)  کوتاه و ضعیف است که در یک سری از زبان های جهان وجود دارد. کشف آوا و مفهوم شوا schwa در زبان شناسی به اواخر قرن نوزدهم برمی گردد. نخست تصور می شد که شوا  خاص برخی زبان های اروپایی مثل انگلیسی و آلمانی است که شوا در هجای بدون تکیه(unstressed) برخی کلمات اتفاق می افتد ولی بعدها نمونه هایی از زبان های دیگر کشف شد که شوا در هجای تکیه دار(stressed) کلمه روی می داد . سپس زبان هایی کشف شد که شوا در آنها یک واکه پرکاربرد در موقعیت های مختلف و عنصری پررنگ در نظام آوایی آنهاست( مثل لری هرچند بحث شوا و کشف شوا در لری به دوسه دهه اخیر برمی گردد چون تحقیقات آواشناسی جامع روی لری صورت نگرفته بود).

واژه شوا schwa در اصل یک واژه عبری است که وارد زبان آلمانی شده و از آلمانی وارد انگلیسی و سپس بقیه زبان ها شد هرچند در فارسی واژه ای ناشناخته است.  نخستین کسی که این کسره خفیف را در زبان شناسی شواschwa نامید‌ ادوارد سیورز  زبان شناس آلمانی  در دهه ۱۸۹۰ بود که  این واژه را از خط عبری مورد استفاده در متون مذهبی یهودیان دیده بود که در خط عبری به جفت نقطه ای که زیر برخی حروف الفبای عبری قرار می گرفت شوا می گفتند و چون در آن زمان آواشناسان طبق قرارداد برای نشان دادن شوا از جفت نقطه زیرین استفاده می کردند ادوارد سیورز نیز این کسره خفیف را شوا نامید.واژه جدید شوا به سرعت وارد زبان آلمانی شد   و نخستین بار الکساندر جان الیس در سال ۱۸۹۵ آن را وارد انگلیسی کرد.اما در الفبای بین المللی آوانگاری(IPA) شوا را با علامت ə نشان می دهند: [ə]

این علامت را نخستین بار یوهان آندریاس اشملر پژوهشگر آلمانی برای نشان دادن حرف شوا ابداع کرد و بعدها مورد تأیید «انجمن بین المللی آواشناسی» در تدوین «الفبای بین المللی آوانگاری» قرار گرفت. در زبان انگلیسی نیز شوا در هجاهای بدون تکیه کلمات(unstressed)،واکه ای پرکاربرد است مانند تلفظ حرف a در کلمات about و China.

شوا در لری

نخستین کسی که شوا را به عنوان یک حرف لری پرکاربرد مورد توجه و تحقیق قرار داد مهرآموز در سال ۱۳۷۳ در جریان تحقیق برای ابداع خط پاپریک بود. قبلا لغتنامه نویسان و محققان لر شوا را همان کسره فارسی یا شکلی محلی از کسره فارسی در نظر گرفته بودند. وی متوجه شد که نه تنها شوا و کسره فارسی دو آوای متفاوت هستند بلکه در موارد متعددی جایگزینی کسره با شوا در کلمات موجب تغییر معنا می شود( یا به اصطلاح زبان شناسی جفت کمینه minimal pair هستند)  که نمونه هایی از این تغییر معنا با جایگزینی کسره و شوا را در پست صوتی قبل مثال زدم. از اینرو لازم دانسته شد که در الفبای لری  نویسه ( حرفی) برای نمایش شوا ابداع شود . در بین خطوط عربی مبنا در جهان تنها خطی که برای  نشان دادن شوا یک کاراکتر ابداع کرده است خط پاپریک است‌ .

بعدها (۱۳۷۶)مهرآموز  در ادامه تحقیقات خود دریافت که کسره در لری مینجایی که آن زمان بیشتر تحت عنوان لری لرستانی شناخته می شد در اصل وجود نداشته است و مقدار کمی کسره هم که وجود دارد براثر دو فرایند واجشناختی  موسوم به «کشش جبرانی»(compensatory lengthening)  یا «ناهمگون سازی» (dissimilation) پدید آمده است البته به احتمال زیاد در لکی و بختیاری میوندی نیز چنین بوده است ولی شواهد قطعی اثبات کننده یافت نشد.

در خط لری مبتنی بر الفبای لاتین موسوم به لوریتین، مهرآموز و عیسوند اسدی(۱۳۹۵) نیز کاراکتر ê را برای نشان دادن شوا وضع کردند.

در نسخه غیرکامپیوتری خط پاپریک( نسخه سال ۱۳۷۴) شوا با علامتی شبیه به q انگلیسی( نه q بلکه دارای شباهت با آن، الفی با یک نیم بیضی باز چپگرد بر بالای آن) نشان داده می شد ولی چون فرایند طراحی و استانداردسازی آن برای نمایش در محیط ها و فونت های مختلف دشوار بود تصمیم گرفته شد که در طراحی کامپیوتری الفبای لری خط پاپریک به جای آن از یک الف صفردار «اْ» استفاده شود.