نگارنده: غلامرضا مهرآموز

۱-مقدمه

اگر تلاشهای فردی برای ثبت و نگارش کلمات لری را مبنا قرار بدهیم ، تاریخ تلاش های نامنسجم فردی برای نگارش لری به سابقه ای طولانی تر برمی گردد، شاعران، فرهنگ نویسان، و پژوهشگران فرهنگ عامه همگی تلاش هایی برای ابداع نوعی روش برای ثبت کلمات لری انجام داده اند همانگونه که در مقاله « ضرورت تدوین خط لری از دیدگاه علمی» متذکر شدم تحقیقات نشان می دهد نویسندگان مختلف برای ثبت کلمه لری باوه /bawa/ به معنای پدر هر کدام بر اساس شهود خود نسخه متفاوتی از نگارش این کلمه ارائه داده اند: «بوئه، بووئه، بووا، باوه، بوه، بوعه و…» ولی هیچکدام از این تلاشهای فردی به منزله ارائه یک رسم الخط منسجم نظام مند نیست، آنها می خواسته اند به نوعی این کلمات را ثبت کنند و قراداد آنها فقط برای خودشان معتبر بوده است و گاه در نوشته های خود به مراتب این قراداد چه بسا ناخودآگاه را نقض می کردند و در ثبت همان کلمه یا کلمات هم قافیه با آن شیوه های دیگری را در پیش می گرفته اند ولی همه این تلاشهای پراکنده و نامنسجم مؤید دشواری و پیچیدگی ثبت گفتار لری با رسم الخط فارسی بوده است. در مقاله حاضر، تلاشهای منسجم و نظام مند برای ابداع خط لری معرفی می شود.

2- خطوط لری ابداع شده تاکنون

تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد تا کنون چهار رسم الخط مختلف برای ثبت و نگارش زبان ها یا گویش های لری ابداع شده است. این خطوط به ترتیب تقدم زمانی ابداع عبارتند از: 1- خط آساره 2- خط پاپریک 3- خط لور 4- خط زاگرس.

در این مقاله سعی بر آموزش و معرفی کاراکترهای این خطوط نداریم بلکه به اجمال به ویژگی ها و سیر تکوین این خطوط می پردازیم.

1-2 خط آساره

تا آنجا که می دانیم نخستین تلاش منسجم که به ظهور یک رسم الخط مدون و نطام مند برای ثبت و نگارش لری- چه آن را زبان بنامیم یا لهجه که این بحث دیگری می طلبد- در سال 1369 با خط لری آساره )به معنای ستاره) به منصه ظهور رسیده است. این خط ابداع نگارنده حاضر برای جمع آوری واژگان لری لرستانی ( یا به اصطلاح جدید لری مینجایی) در یک فرهنگنامه بزرگ بوده است. نگارنده پس از یکسال کار فشرده برای جمع آوری لغات لری به این نتیجه رسید که ثبت کلمات لری با خط فارسی دشواری های فراوانی در کار فرهنگ نگاری پدید می آورد از این رو در اسفندماه سال 1369 پس از حدود شش ماه تلاش و بررسی خط لری آساره را پدید آورد. خط آساره دارای الفبای مستقل خود بود و به مانند خط لاتین از چپ به راست نوشته می شود الفبای این خط از نگاره ها ،عناصر موجود در زیست بوم جغرافیایی-فرهنگی قوم لر اقتباس و ابداع شده بود. استفاده از این خط ، موجب تسهیل و دقت بالاتر در کار فرهنگ نگاری می شد. در خط آساره برای انواع کسره، ضمه و فتحه در واژگان لری الفبای خاصی اختراع نشده بود بلکه صامت ها (همخوان ها) دارای گونه هایی بودند که نشان می داد چه حرکتی روی همخوان وجود دارد . در فارسی نیز مثلا وجود غ اول، غ چسبان و غ آخر نیز گونه های مختلفی از همخوان «غ» را تشکیل می دهند که موقعیت حرف غ در کلمه را نشان می دهد ولی مبین حرکتی (واکه ای) که بعد از آن می آید نیست. گونه های حرفی مختلف الفبای آساره با هم اختلاف اندکی داشتند و این اختلاف در همه حروف یکسان و نظام مند بود و با چند قانون ساده بیان می شد که مثلا کجا همخوان (صامت) فتحه، کسره یا ضمه می گیرد.

نگارنده در ادامه کار خود، به دلایل ذیل، خط آساره را کنار گذاشت:

1- خط آساره در اصل برای آموزش طراحی نشده بود بلکه بیشتر استفاده فرهنگ نگاری داشت. اینک نیاز به خطی بود که خوانندگان بتوانند با کمترین مشکلی بنویسند و بخوانند. همچنین وجود الفبای کاملا تازه و متفاوت آن با الفباهای مرسوم در خطوط رایج جهان هرچند در بادی امر مهیج به نظر می رسد، کار آموزش و ترویج آن را دشوار می ساخت.

2- پیوندهای عمیق فرهنگی، مذهبی و تاریخی و زبانی با گویشوران فارسی و عربی و لزوم آشنایی آسان با عقبه غنی ادبیات فارسی و متون دینی ایجاب می کرد خطی مبتنی بر الفبای فارسی و عربی پدید آید تا از گسست فرهنگی جلوگیری شود. بدین ترتیب، خطی که قرار بود برای آموزش و کاربرد عمومی، جایگزین آساره شود می بایست هویت ایرانی-اسلامی داشته باشد . در مصوبات مربوط به خط نیز بر حفظ هویت ایرانی-اسلامی خط تأکید شده است.

بدین ترتیب خط و الفبای لری آساره علیرغم استقلال الفبایی، زیبایی ظاهری و دقت بالای آن در اواسط سال 1372 منسوخ شد و تنها کاربری آن برای پژوهشگران تاریخ خط وذخیره تولیدات فرهنگی (cultural repertoire) نویسندگان لرتبار است که روند تلاشهای مردم این خطه از ایران عزیز برای تدوین خط بومی خود را نشان می دهد.

2-2 خط پاپریک

پس از منسوخ شدن خط آساره، مؤلف در تلاش های پیگیر خود برای ایجاد خط جدید لری با خطوط کردی و اردو آشنا شد. البته در حوزه زبان کردی دو نوع خط مبتنی بر الفبای عربی و لاتین وجود دارد. وجود این خطوط مبتنی برالفبای عربی به نگارنده انگیزه بیشتر و الهام کافی بخشید تا یک خط جدید لری بر مبنای الفبای فارسی و عربی پدید آورد.

کار تدوین خط جدید لری که پاپریک (پروانه) نام گرفت از اواخر سال 1372 آغاز گردید و در اردیبهشت 1374 بعد از چندین مرحله ویرایش اساسی به اتمام رسید. در تدوین خط لری پاپریک، تمامی مناطق لرنشین مد نظر قرار گرفته و برای ویژگی های تلفطی گویشوران این مناطق که لازم دانسته شده است درنگارش انعکاس یابند.چاره اندیشی شده است. در خط پاپریک برخی از الفبای فارسی، تغییر کاربری پیدا کرده اند تا بتوانند با اقتضائات نگارش کلمات لری متناسب باشند البته تغییر کاربری در زبان ها سابقه ای طولانی دارد مثلا زبان فارسی برای نشان دادن کسره آخر کلمات حرف «ه» عربی را تغییر کاربری داده است و به منزله کسره پایانی در کلماتی مانند خانه، جوجه، نامه و…. به کار برده است. این یک تغییر کاربری مفید و کارگشبوده است زیرا تعداد این کلمات بسیار زیاد بوده است. قبل از ابداع این تغییر کاربری، نویسندگان کسره پایانی این کلمات را نمی نوشتند وانگهی نوشتار کلمات خانه و نامه با خان و نام یکسان می شد و مشکلات عدیده ای فراهم می آورد.

کاراکترها یا همان حروف الفبا تابع قرارداد و تعریف ما هستند مثلا کاراکتر لاتین V در انگلیسی با صدای «و» /v/ تعریف شده ولی در آلمانی مبین صدای «ف» /f/ تعریف شده است یا روزگاری در زبان لاتین که امروزه از زبانهای مرده محسوب می شود صدای «یو» می داده است به همین خاطر است که کاراکتر W را « دبلیو» می خوانند یعنی از کنار هم گذاشتن دو تا یو ( V ) درست شده است! جالب است که بسیاری از ایرانیان فکر می کنند لاتین همان زبان انگلیسی است مثلا می گویند من کتاب های لاتین می خوانم در حالی که لاتین امروزه هیچ گویشوری ندارد و از زبان های مرده جهان محسوب می شود که با زبانهای اسپانیایی، ایتالیایی و فرانسوی همریشه بوده است. در انگلیسی از الفبای لاتین استفاده می شود همانگور که در فارسی ازالفبای عربی استفاده می شود. در خط کردی نیز حرف «ه» نمایانگر صدای فتحه تعریف شده است مثلا «که مه ر» ( کَـمَـر).بنابراین تغییر کاربری کاراکترها، نه کاری خطاست و نه امری جدید.

در خط پاپریک علاوه بر تغییر کاربری، چند کاراکتر جدید برای نشا ن دادن همخوان ها و واکه هایی ابداع شده است که در فارسی وجود ندارند. مانند کارکتری که تفاوت صدای «ی» در واژگان «سیر»/sir/ ( از سبزیجات» با «سیر» /si:r/( متضاد گرسنه) را نشان می دهد یا کاراکتری که تفاوت صدای ل در « گـُل» (خوشه گندم و جو) با « گُـل» ( روییدنی معروف خوشبو) و «کَـل » /koL/( کُند) با «کُل»/kol/ ( کوتاه» را نشان می دهد چنین رویکردی دقیقا در تاریخ خط فارسی نیز روی داده است زیرا مثلا حروف پ،چ، ژ و گ که در عربی وجود ندارند ولی در زبان فارسی وجود دارند ابداع شده است. همانگونه که این حروف جدید فارسی تا حد ممکن با الفبای عربی شباهت ظاهری دارند تا فرایند ترویج آنها تسهیل گردد، در خط پاپریک نیز الفبای ابداعی تا حد ممکن به الفبای فارسی شباهت دارند. در اصل، با انجام تغییرات مختصری در حروف مشابه فارسی برای صداهای لری که در فارسی نظیری ندارند ولی مشابهی دارند کاراکترهایی ابداع شده است. حروف عربی مورد استفاده در زبان فارسی مانند «ص، ض،ط، ظ، ع و ….» جهت تسهیل در یادگیری به علت سابقه و تجربه ملموس لرزبانان با خط فارسی و بالا بردن میزان پذیرش اجتماعی آن، در خط پاپریک نگه داشته شده است در حالی که در خط کردی مبتنی بر عربی اکثر اینگونه حروف حذف شده اند

خط پاپریک تاکنون به صورت محدود آموزش داده شده است و یادگیرندگان عملکرد مطلوب و موفقیت آمیزی در کاربرد آن از خود نشان داد اند ولی متأسفانه تا کنون نسخه کامپیوتری کاراکترهای جدید آن طراحی نشده است.

همچنین یک روشنامه نگارش به خط پاپریک تدوین شده است که هدف آن تسهیل آموزش برای خوانندگان است و استثناءها را نیز نشان داده است. لازم به ذکر است که هیچ خطی در جهان کامل نیست و هر کس ادعا کند دقیق ترین و کامل ترین خط را ابداع کرده است یا مبالغه کرده است یا از محدودیت های آن خط خبر ندارد. د زبان انگلیسی، مدتی گروهی موسوم به phonoticist ها می خواستند با توجه به بیقاعدگی های فراوان در نگارش زبان انگلیسی انقلابی در این زمینه پدید آورند ولی جز در مواردی محدود موفقیتی کسب نکردند ولی علیرغم مشکلات بسیار زیاد رسم الخط فعلی انگلیسی، زبان انگلیسی به عنوان زبان میانجی جهانی همچنان با انرژی و قوت تمام پیشتاز است، این امر نشان می دهد انتظار تدوین یک رسم الخط کاملا دقیق و بدون استثناء نه امکان پذیر است و نه ضروری بلکه رسم الخط تا جایی که بتواند یک هویت خطی و موفقیت نسبی به دست آورد باید از آن انتظار داشت.

2-3 خط لور

این خط مورد حمایت و محصول سال 1385 نشریه فرهنگی-اجتماعی لور است ودر نسخه قبلی این سایت به نشانی www.lorshenasi.com می توان مطالب و مقالات مختلفی درباره آموزش این خط یافت. مسئولیت تدوین این خط را آقای احد رستگار فرد بر عهده داشته است. خط لور آشناترین خط برای خوانندگان و فعالان فرهنگی لر است زیرا نسخه کامپیوتری آن سالهاست که عرضه شده و بیش از سایر خطوط تبلیغ شده است هرچند این تبلیغ به هیچوجه کافی نبوده است. در خط لور نیز تغییر کاربری روی داده است مثلاً کاراکتر «» به عنوان صدای // تعریف شده است (شؤ: شب، تؤ: تب). در این خط، با دستکاری مختصر در حروف نمایانگر صداهای مشلبه در فارسی، کاراکترهایی برای همخوان ها یا واکه هایی پدید آمده است مثلا با گذاشتن دو نقطه روی کاراکتر «ل» کاراکتر جدیدی ابداع کرده اند که مبین صدای همخوان ل است که در « گّـل» /gaL/( کار دسته جمعی) در حالی که « گَـل» /gal/ با صدای ل متداول به معنای « گام» می باشد. یکی از معایب خط لور آن است که برای صداهای فتحه، کسره، و ضمه کاراکتر تعریف یا ابداع نکرده است از این رو خواندن آن هنوز برای خوانندگان مشکلاتی به وجود می آورد ولی در نسخه جدیدی که آقای احد رستگارفرد در حال تدوین است و فایل اولیه آن چند ماه پیش جهت نطردهی برای اینجانب نیز ارسال شد برای این صداها نیز علائم جدیدی ابداع شده است. نتیجه تأیید شده نهایی نسخه دوم خط لور هنوز منتشر نشده است.

خوانندگان عزیز می توانند با مراجعه به سایت www.lorshenasi.com یا جستجوی عبارت خط لور در موتورهای جستجوگر با نسخه اول این خط آشنایی پیدا کنند. امکانات الکترونیکی نیز مانند امکان دریافت فایل نصب خط لری لور و گونه های Lurian-nazanin ، Lurian-Tahoma و امثال آن نیز پدید آمده است. روشنامه شیوه نگارش با خط لری لور نیز تهیه شده است.مقالات و مطالبی نیز با این خط منتشر شده است از جمله تک بیت های لری میرنوروز و یک کتاب اینترنتی حاوی ده داستان کوتاه به زبان های مختلف مردم لر.

خط لور نیز در پروسه ابداع و ترویج تمام گویش های مناطق لرنشین را مدنظر داشته است و از تمرکز صرف بر لری مینجایی اجتناب نموده است

واژه لور /lur/ در لکی و مینجایی به معنای راه ، مسیر نیک و در لری لرهای بزرگ نام نوعی درخت است که سرسبزی و طراوت را نشان می دهد. همچنین این واژه تلویحی به نام قوم لر (لور) دارد.

2-4 خط زاگرس

در اردیبهشت سال 1391، در جهاد دانشگاهی دانشگاه لرستان یک پروژه تیمی تشکیل شد که طبق دستور کار،هدف آن تدوین یک خط جامع و ساده برای نگارش زبان زاگرس ( مینجایی و لکی) بود. این پروژه خط که خط زبان زاگرس و به اختصار خط زاگرس نام گرفت با مسئولیت رامین جانی پور از جهاد دانشگاهی دانشگاه لرستان و به سرپرستی اسد فرهمند از شاعران و فرهنگیان خرم آباد کار خود را شروع کرد. در این پروژه از مبدعان خطوط زبان زاگرس (مینجایی و لکی)، زبانشناسان، و فعالان فرهنگی دعوت به عمل آمده بود که با حضور در جلسات هم اندیشی که عصرهای جمعه در دفتر فرهنگی جهاد دانشگاه لرستان تشکیل می شد یک خط مورد توافق همه برای نگارش زبان زاگرس تصویب کنند. از این جانب نیز به عنوان مبدع خط لری پاپریک و آشنا با مسائل زبانشناسی دعوت به عمل آمده بود که متأسفانه فقط توانستم در دو جلسه این پروژه تیمی شرکت کنم. از دیگر اعضای این پروژه تیمی می توان به استاد رضا حسنوند ( شوریده لرستانی) مبدع یک نوع خط برای لکی، آقای ویس کرمی به عنوان نماینده نشریه لور، آقای ستاری کارشناس ارشد زبانشناسی، آقای رستگارفرد به عنوان مبدع خط لری لور، آقایان قبادی و ایتیوند از فعالان فرهنگی لک زبان، و آقای سیفی از فعالان فرهنگی لرزبان استان ایلام نام برد. افراد متخصص بزرگوار دیگری نیز حضور داشتند که متأسفانه اکنون نام آنها را به خاطر ندارم. اعضای این تیم از استا نهای لرستان، خوزستان و ایلام انتخاب شده بودند. بنابر نقل جلساتی که حضور داشتم قرار بود که صدا و سیمای مرکز خرم آباد نیز از این پروژه حمایت کرده و آن را معرفی کند. همچنین پشتیبانی مالی این پروژه برعهده اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان بود و فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز از این پروژه حمایت می کرد و حتی صحبت از احتمال افتتاح فرهنگستان زبان زاگرس در آینده شد. این خط می بایست در مدت زمان تعریف شده ای به ثبت ملی و سپس ثبت جهانی می رسید.

بحث های علمی جدی و پیگیرانه ای در این جلسات به عمل می آمد ، نطرات مختلف و گاه متعارض از سوی اعضای تیم ارائه می شد سپس با هم اندیشی تیم تصمیم نهایی درباره آن گرفته می شد و آن نظر از زوایای مختلف مورد نقد و حلاجی قرار می گرفت. مثلا در آخرین جلسه ای که بنده حضور داشتم پس از استماع نطرات موافقان و مخالفان و بحث و بررسی قرار بر آن شد که حروف عربی « ح، ص، ض، ط، ظ، و….» در خط زاگرس باقی بماند.

یکی از اشکالات این جلسات تلاش برخی شرکت کنندگان برای ابداع کاراکترهای فراوان در خط جدید زاگرس بود که این بحث های حاشیه ای فراوانی به همراه می آورد، مشکل این بود برخی دوستان می خواستند برای تکواجگونه های (allophones) مختلف یک تکواج (phoneme) واحد، حروف الفبایی متفاوتی ابداع شود در حالی که این تکواجگونه ها معنی را عوض نمی کنند. در همه خطوط، نیز جاهایی که گونه های مختلف یک صدا معنی را عوض نمی کند بلکه شیوه تلفظ آن متفاوت است نمود الفبایی آن یکسان است مثلا در زبان انگلیسی صدای t در کلمات tar و star متفاوت است و در لهجه آمریکایی صدای t در کلماتی مانند writer وdaughter به سمت d گرایش پیدا می کند ولی نمود الفبایی این تلفظ های مختلف از یک تکواج واحد یکسان است یعنی همه را با حرف t نشان می دهند و برای هر تکواجگونه کاراکتر متفاوتی ابداع نشده است. مشکل دیگر اینکه از گونه های دیگر لری مانند لری بختیاری، لری بویراحمدی و لری ممسنی نماینده ای در این تیم حضور نداشت که دلائل آن را باید از خود گردانندگان این پروژه جویا شد چه این پروژه خود را پروژه خط زبان زاگرس ( مینجایی و لکی) می نامید.

قرار شد در جلسات بعدی، مبدعان خطوط، پاورپوینت یا پرینتی از خطوط ابداعی خود را به جلسات بیاورند تا پس از بحث و بررسی ، کاراکترهای مورد نیاز از بین آنها انتخاب شود، یا درصورت عدم توافق، یک کاراکتر جدید با اجماع ابداع شود و پس از اتمام پروسه ابداع و تصویب کاراکترها، شیوه نامه نگارشی آن نیز تدوین شود. از نقاط قوت این پروزه می توان به کار تیمی و حمایت نهادهای رسمی اشاره کرد که می تواند ترویج آن را تسهیل بخشد. متأسفانه، بنده به دلایلی نتوانستم در ادامه این جلسات شرکت کنم و پس از آن خبری از این پروژه شنیده نشد. ظاهرا قرار بود که در دومین همایش ادبیات بومی لرستان از این خط رونمایی شود که در پیگیری اخبار ابن همایش با چنین مطلبی برخورد نکردیم.

3- نتیجه گیری

هرچند بسیاری از تحصیلکردگان لر تعهدی در خصوص زبان مادری از خود نشان نداده اند ولی در سالهای اخیر تلاش های خوبی برای تدوین خط لری صورت گرفته است که نمود آن ابداع خطوط آساره، پاپریک، لور و زاگرس بوده است. این تنوع در خطوط هرچند در نقطه ای باید به اجماع و یکپارچگی برسد ولی نشان از پویایی و تلاش دامنه دار برای ابداع یک خط مطلوب برای نگارش زبان لری دارد. خطوط مختلف باید در فضای رقابتی سالمی عرضه شوند تا خوانندگان آنها را بیازمایند و یک خط یا با مشارکت اهل نظر تلفیقی از این خطوط را به عنوان خط نهایی لری انتخاب کنند. اجبار کردن دیگران به استفاده از یک خط یا عدم استفاده بر خلاف زبانشناسی علمی و توصیفی است و از مظاهر تجویزگرایی (prescriptivism)در حوزه زبان به شمار می رود. یکی از راههای بقای تنوع و غنای فرهنگی کشور، حفظ زبانها و گویش های مختلف آن است که تدوین خط یکی از ابزارهای مؤثر حصول این امر است. این موضوع تعارضی با استفاده از خط فارسی ندارد زیرا خط فارسی همانگونه که از نامش پیداست و در این تحقیق و دیگر تحقیقات آمده است مناسب زبان فارسی است، ولی اگر زبان یا گویشی با حفظ هویت ایرانی-اسلامی بر اساس الفبای فارسی و عربی جهت تأمین نیازهای نوشتاری خود که با خط فارسی قابل بیان نیست یا بیان آن مشکل است خطی برای خود تدوین کند این کار را نباید امری سیاسی قلمداد کرد بلکه بحث تناسب و رفع نیاز است. خوشبختانه دست اندرکاری نهادهای قانونی و رسمی کشور مانند جهاد دانشگاهی و فرهنگ و ارشاد اسلامی در پروژه تدوین خط، مهر تأییدی برعلمی بودن این بحث، و ضرورت و تنا سب تدوین خط لری ، و شناسایی و تکریم این نیاز از سوی نهادهای رسمی است.

منابع:

Yule, G. (2006) A Study of Language. Third Edition, Cambridge University Press: Cambridge.

Hyes W, Ornstein J., and Gage W. (1972) the ABCs of languages and Linguistics.

Rahimi, M (2009) Study Skills for Iranian Learners of English as a Foreign Language. Shahid Rajaee Teacher Training University Press: Tehran

Roach , P. (2000) English Phonetnics and Phonology. Cambridge University Press: Cambridge

www.lorshenasi.com

www.loor.ir

www.kallahbad.ir

روشنامه و نسخه مقدماتی خط لور دوم، تهیه و تنظیم احد رستگارفرد (1392)